Τα ψυχικά ελλείμματα των γονιών
Ίσως όλοι οι δράκοι της ζωής μας να ’ναι πριγκηπέσες, που δεν προσμένουν παρά την ώρα που θα μας δουν όμορφους και τολμηρούς. Ίσως κάθε τι τρομαχτικό να ’ναι, στο απώτατο βάθος του, έρημο κι αβοήθητο και να προσμένει από μας βοήθεια – Rainer Maria Rilke
Κάθε παιδί έχει ανάγκη να το συναισθάνονται οι γονείς του, να το παίρνουν στα σοβαρά και να το σέβονται. Ένα παιδί απευθύνεται στους σημαντικούς του ανθρώπους και αυτό που χρειάζεται είναι να αντικρίσει σε εκείνους ένα συναισθηματικό καθρέφτη στοργής και κατανόησης.
Ένα παιδί χρειάζεται να νιώσει πως του ανήκουν οι γονείς του και πως ανήκει και εκείνος σε εκείνους, πως του είναι συναισθηματικά διαθέσιμοι μέσα από μια στενή σχέση που δημιουργούν μαζί του, ώστε να αισθανθεί ασφάλεια και εμπιστοσύνη για τον εαυτό του και αγάπη για τον κόσμο του.
Εάν οι γονείς είναι ψυχικά υγιείς και έχουν μια ισορροπημένη σχέση μεταξύ τους, τότε κοιτάζουν εκείνο και την μοναδική του προσωπικότητα, αγαπώντας το για τον εαυτό του. Αν όμως δεν νιώθουν ασφαλείς, τότε προσπαθούν να καλύψουν τις ανάγκες τους μέσω του παιδιού τους. Όσο θα προβάλλουν επάνω του τις δικές τους προσδοκίες, τα άγχη και τα δικά τους σχέδια για το μέλλον του, το παιδί δεν θα βρίσκει τον εαυτό του, αλλά αυτά που προβάλουν οι γονείς του σε εκείνο. Θα γεμίζει από τις προβολές τους και θα πορεύεται στην ζωή του σύμφωνα με αυτές, θα αναπτύσσεται σύμφωνα με τις ανάγκες τους, θα γίνεται ένα μέσο για να εξυπηρετεί τα απωθημένα τους όνειρα προσπαθώντας να τους ικανοποιήσει, θα ακολουθεί τη ζωή του φορώντας μια μάσκα, νομίζοντας πως αυτό είναι το αληθινό του πρόσωπο και θα χάσει ολότελα τον αληθινό εαυτό του.
Οι φυσιολογικές ανάγκες που αντιστοιχούν στην ηλικία του παιδιού δεν θα μπορούν να βιωθούν σαν ολοκληρωμένη εμπειρία και το παιδί είτε θα τις απωθεί είτε θα τις βιώνει με τρόπο διασπασμένο και αποσπασματικό, οπότε θα ζει προσκολλημένο στο παρελθόν και θα αντιδρά στην καθημερινότητά του σαν να ζει τους κινδύνους του παρελθόντος, οι οποίοι θα διαστρεβλώνουν την οπτική του για την πραγματικότητα. Θα υποδέχεται κάθε στιγμή της ζωής του φορώντας μια πανοπλία, οπότε είτε θα αποκρούει είτε θα επιτίθεται στα συναισθήματα που του γεννά, γιατί η μνήμη θα τον επιστρέφει ή το σκέπαστρό της θα τον εμποδίζει να δει την πραγματικότητα του, άρα είτε θα την εξιδανικεύει είτε θα υποτιμά τη σημασία της.
Αν ένας γονιός δεν έχει αξιοποιήσει τα συναισθήματα του από το παρελθόν, νιώθει ψυχική δυσφορία. Θα αντιμετωπίζει λοιπόν το παιδί του ως κάποιον, όπου θα γυρεύει από εκείνον να ανακουφίσει τις ανάγκες του. Μπορεί επιτέλους να έχει κάποιον, ο οποίος θα είναι στη διάθεσή του, θα λειτουργεί ως αντανάκλαση των δικών του παραμελημένων επιθυμιών, δεν θα τον εγκαταλείπει συναισθηματικά και θα του προσφέρει την επιβεβαίωση και τον θαυμασμό, για να αποκαταστήσει εκείνος το ραγισμένο του καθρέφτη και την αποδοχή στον εαυτό του. Έτσι όμως θα χρησιμοποιεί το παιδί του, προσπαθώντας με εσφαλμένο τρόπο να αισθανθεί σημαντικός, όπου, παρότι δε θα το κάνει συνειδητά, ο έλεγχος, που θα του υποβάλλει, θα κάνει το παιδί του να υιοθετήσει ρόλους ξένους προς αυτό.
Κάποιος, που χρησιμοποιείται ως υποκατάστατο αναγκών και προσδοκιών άλλων, εκδηλώνει διαφόρων τύπου ναρκισσιστικές διαταραχές σύμφωνα με την Αλίς Μίλερ. Οι κυριότερες είναι οι ιδέες μεγαλείου και η κατάθλιψη. Στην πραγματικότητα οι ιδέες μεγαλείου είναι η άμυνα ενάντια στην κατάθλιψη και η κατάθλιψη είναι η άμυνα στο βαθύ πόνο για την απώλεια του εαυτού.
Ένα άτομο με ιδέες μεγαλείου προκαλεί το θαυμασμό, τον οποίο τον χρειάζεται, δεν μπορεί να ζήσει χωρίς αυτόν, θαυμάζει και ο ίδιος τον εαυτό του για τα χαρίσματά του ή τα επιτεύγματά του, για τα οποία αισθάνεται ικανοποίηση, αλλά δεν στηρίζει την αυτοεκτίμησή του στην αυθεντικότητά των συναισθημάτων του, γιατί ο ίδιος δεν βοηθήθηκε να αναπτύξει ένα αυθεντικό εαυτό που θα μπορούσε να αισθανθεί καλά με αυτό που είναι. Πιστεύει και θαυμάζει τον εαυτό του, όσο καταφέρνει να κερδίζει στις εντυπώσεις του. Οποιαδήποτε απώλεια όμως τον κλονίζει και τον αποδιοργανώνει ψυχικά, γιατί δεν έχει μάθει να δέχεται τον εαυτό του στην ολότητά του. Κάποιος, που αισθάνεται πως αγαπιέται μόνο όσο εκπληρώνει τα οικογενειακά ιδεώδη μέσω των ικανοτήτων του, αισθάνεται ντροπή κάθε φορά που αποτυγχάνει, σκεπτόμενος την απογοήτευση και το αίσθημα ντροπής που θα αισθανθούν οι άλλοι για αυτόν, γιατί η περηφάνια που νιώθει για τον εαυτό του είναι συνυφασμένη με τις επιτυχίες του.
Οι άνθρωποι με ιδέες μεγαλείου συσχετίζουν τον θαυμασμό με την αγάπη. Τα εξαιρετικά επιτεύγματά τους μπορούν να τους δώσουν την δυνατότητα να διατηρήσουν την ψευδαίσθηση της σταθερής προσοχής των άλλων και της διαθεσιμότητάς τους. Επιζητούν τον θαυμασμό διαπρέποντας σε ό,τι κι αν κάνουν, αλλά δεν ικανοποιούνται ποτέ, γιατί ο θαυμασμός δεν είναι αγάπη που προσφέρει πληρότητα. Η επιβράβευση υποκαθιστά κατά κάποιο τρόπο τις πρωταρχικές τους ανάγκες για σεβασμό, κατανόηση, επιθυμία να τους παίρνουν οι άλλοι στα σοβαρά, ανάγκες που έχουν μείνει απωθημένες από παιδιά, γιατί δεν ικανοποιήθηκαν ποτέ. Αναζητούν υποκατάστατες λύσεις, παρότι δεν αισθάνονται ικανοποιημένοι με αυτές, γιατί δεν έχουν αισθανθεί την αγάπη με αποδοχή, οπότε δεν γνωρίζουν που να προσανατολιστούν για να την αναζητήσουν.
Όσο παραμένουν έγκλειστοι της ανάγκης τους για επιβεβαίωση δεν απελευθερώνονται, γιατί παραμένουν εξαρτημένοι από το θαυμασμό των άλλων και γιατί ο αυτοσεβασμός τους εξαρτάται από διάφορα χαρίσματα, ρόλους και επιτεύγματα, τα οποία όμως είναι προσωρινά και εκείνοι απογοητεύονται κάθε φορά που το λάθος τούς χτυπά την πόρτα. Δεν μπορούν να στραφούν στο μόνο σταθερό που διαθέτουν, το οποίο είναι ο εαυτός τους, γιατί δεν έμαθαν να τον σέβονται και να τον εκτιμούν στην ολότητά του, οπότε η αποτυχία πλήττει την αξία τους, γιατί δεν έχουν μάθει να διαχωρίζουν τον εαυτό τους από τις ενέργειες τους.
Μερικές φορές η κατάθλιψη εμφανιζεται όταν οι ιδέες μεγαλείου διαλύονται εξαιτίας μιας ασθένειας, μιας αναπηρίας, μιας απώλειας, μιας συνταξιοδότησης ή εξαιτίας των γηρατειών. Εκείνοι, που δεν μπόρεσαν να απελευθερωθούν από τα ελλείμματα των γονιών τους, αλλά είναι κυριευμένοι από τη σύγχυσή τους, γυρεύουν να καθρεφτιστούν σε εξιδανικευμένες καταστάσεις και όταν οι φανταχτεροί καθρέφτες αποσύρονται, ένα βαθύ αίσθημα εγκατάλειψης και απόρριψης κλονίζει τον ψυχισμό τους.
Όσο επιτυχημένος, σπουδαίος και δυνατός κι αν νιώθει κάποιος, αν στηρίζει την ικανοποίηση που νιώθει για τον εαυτό του στα επιτεύγματα του, νιώθει κενό, κι ένα βαθύ αίσθημα ματαιότητας, επειδή χρησιμοποιεί την επιτυχία του ως υποκατάστατο αναγκών και συναισθημάτων, ενώ οι επιτυχίες μας είναι ένα μέσο που συμπληρώνει την ικανοποίηση που νιώθουμε για την δημιουργικότητά μας. Αν στηρίζει την ευτυχία του στις επιτυχίες του, αποξενώνεται από τον εαυτό του και υποτιμά την αξία του, επειδή την εξαρτά από κάτι πρόσκαιρο, ενώ η αξία μας είναι σταθερή γιατί εξαρτάται από τη μοναδικότητά που διακρίνει τον καθένα μας.
Όσο παραμένει αιχμάλωτος των ιδεών μεγαλείου σχετίζεται με άλλους, οι οποίοι χαρακτηρίζονται από έντονα καταθλιπτικά στοιχεία και οι οποίοι αναλαμβάνουν ασυνείδητα να υποδύονται τα καταθλιπτικά γνωρίσματά του. Φροντίζει λοιπόν τους άλλους, λυπώντας τους και προστατεύοντάς τους, σαν να είναι παιδιά, κρατώντας τους αιχμάλωτους σε αυτήν την θέση, για να διατηρήσει εκείνος το αίσθημα της παντοδυναμίας μέσα από υποστυλώματα που παραμένουν πάντα εκεί για εκείνον, εξαιτίας της αδυναμίας τους.
Σχετίζεται με εκείνους που εμφανίζουν καταθλιπτικά συμπτώματα, γιατί με αυτόν τον τρόπο κρατά την κατάθλιψη έξω από τον εαυτό του, φροντίζοντας ακατάπαυτα τον σύντροφο του, προστατεύοντας τον, ελέγχοντας με αυτόν τον τρόπο την δική του κατάθλιψη, γιατί όσο ασχολείται μανιωδώς με τους άλλους, αποφεύγει να έρθει σε επαφή με τις συναισθηματικές ελλείψεις της παιδικής του ηλικίας. Επιπλέον νιώθει δυνατός και αναντικατάστατος, όσο τον υποστηρίζει στην οικοδόμηση της προσωπικότητάς του, την οποία βέβαια ελέγχει επιτηδευμένα, ώστε να μην απελευθερωθεί ολοκληρωτικά το άλλο πρόσωπο και τον εγκαταλείψει. Αρνείται τα συναισθήματά του, παραμένοντας έτσι όμως εγκλωβισμένος του φαύλου κύκλου απαξίωσης, όπως τον βίωσε από παιδί. Φοβάται την δική του έκφραση ελευθερίας και αλήθειας, που κάνουν τις ανάγκες του να σκιρτούν από τρόμο στην ιδέα του κενού που βρέθηκαν, οπότε παρεμποδίζει την ελεύθερη έκφραση των ανθρώπων που είναι δίπλα του, ελέγχοντας έτσι και την δική του. Επειδή δεν εμπιστεύεται τα συναισθήματα τις επιθυμίες του και την αξία του, ελέγχει και κυριαρχεί στις σχέσεις του από φόβο πως θα χάσει τα συναισθήματά τους προς αυτόν, όταν οι άλλοι αντιληφθούν την υποτιθέμενη μηδαμινότητά του. Πίσω από αυτό κρύβεται η τραγωδία της απώλειας του εαυτού, ο οποίος αντικαθιστάται από ένα ψευδή εαυτό και από μια εύθραυστη αυτοεκτίμηση.
Μόνο αν επιτρέψει στον εαυτό του να αποδεχτεί τα πληγωμένα του συναισθήματα, μπορεί να έρθει σε επαφή μαζί τους και να τα αξιοποιήσει, κατανοώντας τα. Αν επιτρέψει στον εαυτό του να συντροφέψει τα συναισθήματα του που παρέμειναν μόνα τους και τα καθησυχάσει, θα βρει το δρόμο προς την ελευθερία. Αν εκτιμήσει τα συναισθήματα του, χωρίς να τα διαχωρίζει και χωρίς να τα κρίνει, θα μπορέσει να κερδίσει την ένωση με τον εαυτό του, άρα και την λύτρωση.
Η φυσική επαφή με τα συναισθήματα και τις επιθυμίες μας ενισχύει την ασφάλεια μας, την αυτονομία και την ελευθερία. Η κατανόηση των συναισθημάτων μας, χωρίς να εξαρτιόμαστε από την επιβεβαίωση των άλλων, για να τα κάνουμε αποδεκτά, ενισχύει την αγάπη μέσα μας για τον εαυτό μας και τους άλλους.
Αγγελική Μπολουδάκη, Ειδικός Ψυχικής Υγείας